BÝTKÝLÝ AKVARYUMLARDA IÞIK SEÇÝMÝ VE FOTOSENTEZ
Bitki akvaryumlarý; kurulumun ilk aþamasýndan itibaren, günlük bakýmlarý ve idamesi boyunca sürekli olarak bir dengenin ve doðru uygulamalarýn saðlanmasý gereken mekanik, kimyasal ve biyolojik bir döngüdür. Buradaki açýklamalarla bu sistemin en önemli parçalarýndan biri olan ve genellikle en fazla hata yapýlan aydýnlatma üzerinde duracaðýz. Doðru ýþýk seçimine ve bunun bitkilerin fotosentez mekanizmasý üzerindeki etkilerine çok ta derinlere inmeden bir göz atacaðýz. Bu açýklamalardan sonra sanýrým bazýlarýnýzýn zihninde çözüm bekleyen; elimde þu lambalar var kullanabilirmiyim, þu lambayý gördüm acaba olur mu, þu þekilde bir aydýnlatmaya ne dersiniz gibi sorulara cevabý kendi kendinize verebileceksiniz. Yada benim akvaryumumun ýþýðý iyi diye kestirip atan, tamamen kiþinin kendi gözüne göre yaptýðý bir yorum sonucu içine düþülen sistematik hatalardan da kurtulunmuþ olacaktýr diye düþünüyorum.
Buradaki açýklamalarýn bir kýsmý AquaticPlantCentral forumlarýnda paylaþýlan bilgilerden alýntýlar, bir kýsmý kendi deneyim ve bilgi birikimlerim, bir kýsmý ise üretici firmalarýn saðladýklarý veriler neticesinde ortaya çýkmýþtýr. Aþaðýda yer alan açýklamalarý pek çoðunuzun faydalý bulacaðýna inanýyorum, ancak gene de baþlamadan önce konumuzla ilgili daha iyi anlaþýlmasýný saðlamak maksadýyla bazý ön açýklamalarda bulunmayý uygun görüyorum.
Gün ýþýðý bizim gözümüzle görebileceðimiz pek çok rengin bir araya gelerek oluþturduklarý beyaz bir renge sahiptir. Bu renkler nanometre olarak ölçülen farklý dalga boylarýnda ortaya çýkmaktadýr. Bu dalga boylarýnýn ve her dalga boyuna karþýlýk gelen rengin yer aldýðý tabloya spektrum (spektral) tablosu adý verilir. Bu tabloya kimi zaman Elektromanyetik Spektrum adý da verilmektedir. Bir ýþýk kaynaðýnýn vermiþ olduðu ýþýðýn içinde bu dalga boylarýnýn hangilerinin mevcut olduðu ambalaj üzerinde yada üretici sitelerinde verilen spektral tablolarla gösterilir. Bu konunun bütün aydýnlatma seçimi ile ilgili en önemli konu olduðunu ve mutlaka göz önünde bulundurmamýz gerektiðini ilerleyen satýrlarda göreceðiz. Bu konuyla ilgili olarak en basit örneði þöyle verebiliriz. Ýlkokul yýllarýmýzda pek çoðumuz bu deneyi mutlaka yapmýþýzdýr. Yuvarlak kesilmiþ bir kartonu yedi eþit parçaya bölerek her bir bölmeyi farklý bir renge (Güneþ ýþýðý içinde olduðu söylenen yada gökkuþaðýnsa baktýðýmýzda gördüðümüz yedi renk) boyamýþýzdýr. Daha sonra bu çarký fýrýldak gibi belli bir hýzla çevirerek hayret verici ;-) bir þekilde bütün renklerin kaybolup beyaz tek bir rengin ortaya çýktýðýna tanýklýk etmiþizdir. Ýþte bugün piyasadan alacaðýmýz herhangi bir lambada da bu mantýk geçerlidir. Lambanýn saçmýþ olduðu ýþýk içinde spektrum üzerinde yer alan bu çok daha fazla sayýdaki renklerin bir kýsmý az veya çok belli oranlarda bulunur ve CRI, Kelvin, Lümen deðerlerine (daha ileride anlatýldýðý gibi) de baðlý olarak neticede beyaz yada ona yakýn bir renkte ýþýk ortaya çýkar. Aþaðýda bu beyazýmsý rengi deðerlendirirken nelerin dikkate alýnmasý gerektiðine deðineceðiz. Konuyu okurken aklýnýzda tutmanýz gereken bir baþka önemli hususta mavi ýþýk veya kýrmýzý ýþýk ibaresi geçtiðinde ayný ýþýða lambanýn maviye yada kýrmýzýya boyanarak ta ulaþýlmasýnýn yada o renge sahip olarak piyasada satýlan lambalardan satýn alarak kullanmanýn mümkün olmayacaðý, bunun tamamýyle teknik bir konu olduðudur. Konuyu okudukça az yada çok hepimizin, bazýlarýný yada hepsini duyduðu bir takým kavramlara deðinilecektir. Örneðin Kelvin, Lüx, Lümen, foton, klorofil, CRI, PAR, PUR, vs… Bu kavramlarýn da ne anlama geldiði, bunlarýn bizler ve bitkiler için ne anlam taþýdýklarý, bizler için bir seçim kriteri olarak hangilerinin ne þekilde kullanýlacaðý yönündeki sorularýnýza da yanýt bulmaya çalýþacaðýz.
Konu boyunca bazý noktalarda akvaryumlarýmýzýn davetsiz misafirleri algler de yer almaktadýr. Algler sözkonusu olduðunda ýþýk pek çok diðer etkene göre en son sýralarda yer aldýðýndan ve biraz da konu dýþýna çýkmamýza neden olacaðýndan çýk kýsa bir þekilde geçiþtirilmiþtir.
Akvaryum meraklýlarýnýn bitkili akvaryumlarda en sýk þekilde yaptýklarý hata, fotosentez ve “aydýnlatmanýn görünen spektrumu” konularýný tam olarak anlamadan iþe koyulmalarýdýr. Pek çok kiþi aydýnlatmayý sadece bir lambanýn Kelvin deðerine bakarak seçmektedir. Ancak bu deðer size spektrumun hangi aralýðýnda ve ne þiddette ýþýk verildiði konusunda pek fazla bilgi vermemektedir. Görülebilen ýþýk 400nm (mor) ve 700nm (kýrmýzý) arasýndaki bir ölçek (spektrum) üzerinde nanometre (nm) olarak ifade edilmektedir. Fotosentezin en basit esasý: Bitkiler sadece özümseyebildikleri ýþýðý kullanabilirler. Parlak ýþýk bir gerekliliktir ancak bu beyaz ýþýðýn sadece belli bir kýsmý fotosentez için kullanýlmaktadýr. Görülebilir spektrumun mavi ve kýrmýzý bölgeleri bitkiler için en yararlý olan kýsmýdýr. Tüm cisimler yansýtmýþ olduklarý, diðer bir deyiþle özümsemedikleri ýþýðýn renginde görünürler. Bitkilerin büyük kýsmýnýn yeþil görünmesinin nedeni spektrum içindeki yeþil ýþýðý yansýtmalarýndan dolayýdýr. Bir ýþýðýn ne kadar parlak göründüðü daha ziyade insan gözünün algýlayabildiði spektrum aralýðýnda ne miktarda ýþýk yayýldýðýyla alakalýdýr. Bu parlaklýk en fazla yeþil spektrumda, spektrum tablosunun tam ortasýnda yer alan 550 nm civarýnda gerçekleþmektedir.
Bir bitkili akvaryumun aydýnlatýlmasý sadece renk sýcaklýðýna (Kelvin deðerine) bakýlarak seçilmemelidir. Tam spektrumlu ampullerin 5000 K ile 6500 K arasýndaki ampuller olarak nitelendiði ve bu ampullerin bitkili akvaryumlar için en uygun olanlar olduðu bir gerçektir. Ancak bu tabir gene de lambanýn gerçek anlamda nanometre olarak hangi dalga boyunda yayýným yaptýðýný açýklamamaktadýr. Eðer bitki/yaprak geliþimini (mavi ýþýk) ve bitki boyu ile renklenmeyi (kýrmýzý ýþýk) optimize etmek istiyorsanýz, fotosentez için hem kýrmýzý hem de mavi spektrumdan ýþýða ihtiyacýnýz olacaktýr. Bitkileriniz için mavi ve kýrmýzý karýþýmý bir ýþýkla, kendi görüþünüz için de yeþil ýþýktan (insan gözü parlaklýðý/aydýnlýðý yeþil ýþýk miktarýna göre algýlamaktadýr) oluþan bir karýþým oluþturmanýz gerekmektedir. Eðer uygulamýþ olduðunuz aydýnlatma aþýrý parlak ve bitkileriniz de ultra-yeþil görünüyorsa, bu yeþil spektrumda oldukça güçlü yayýným yapan bir kurulumunuz olduðu anlmýna gelir. Elbette bunu bitkileriniz için iyi aydýnlatma olduðu anlamýyla bir tutmamanýz gerekir, çünkü bitkiler yeþil spektrumlu ýþýðý fotosentez için kullanmazlar yada çok çok az kullanýrlar. Güneþ ýþýðý 475 nm dalga boyundaki mavi spektrumda tepe noktasý yapmaktadýr. Bu kýrmýzýdan daha kýsa bir dalgaboyudur ve hem bitkiler hem de algler tarafýndan kullanýlmaktadýr. Iþýk suyun içinde ilerledikçe yoðunluðunu kaybeder. Daha kýsa dalga boyundaki mavi spektrumlu ýþýk, daha kolay emilen ve daha yavaþ olan kýrmýzý spektrumlu ýþýða göre suya daha iyi nüfuz eder ve daha hýzlý ilerler. Bitkilerin kullandýðý fotosentetik pigment olan klorofil hem mavi hem de kýrmýzý ýþýðý yakalamaktadýr ancak 650-675 nm dalga boyuna sahip kýrmýzý ýþýkta çok daha etkilidir. Mavi ýþýk yukarýda deðindiðimiz bu nedenlerden ötürü daha bol olduðundan dolayý kýrmýzý ýþýkla ayný oranda zaten kullanýlmaktadýr.
Bitkilerin fotosentez yapabilmek amacýyla ýþýðý emen unsuru olan klorofil molekülleri temel olarak ikiye ayrýlýr. Bunlar Klorofil a ve Klorofil b olarak adlandýrýlmaktadýr. Bu iki klorofil türü arasýnda çok küçük bir fark vardýr ve bu sadece kimyasal formülasyonlarýndan kaynaklanmaktadýr (a: C55H72O5N4Mg, b: C55H70O6N4Mg). Bu klorofil türlerinin her ikisi de son derece etkili fotoreseptörlerdir. Kimyasal yapýlarýndaki bu farklýlýk neticesinde bu iki klorofilin abzorbe ettikleri spektrum çok küçük miktarlarda dalgaboyunda farklýlaþma yaratmaktadýr. Bunun neticesinde örneðin 450nm dalgaboyunda Klorofil a’nýn yakalayamadýðý ýþýk, o dalga boyunda daha etkili olan Klorofil b tarafýndan yakalanacaktýr. Bu sayede bu iki tür Klorofil ýþýðýn yakalanmasý konusunda birbirlerini tamamlayýcý rol almaktadýrlar.
Yeþil bitkiler için en önemli aydýnlatma tepe noktalarý aþaðýdaki tabloda gösterildiði üzere þu þekildedir (yatay eksen dalga boylarýný, dikey eksen ise bitkilerin ýþýðý yakalayabilme oranlarýný göstermektedir):
Klorofil-a: 430nm/662nm
Klorofil-b: 453nm/642nm
Karotenoid: 449nm/475nm
Kýrmýzý pigmentlere sahip bitkiler daha ziyade spektrumun mavi bölgesindeki ýþýktan faydalanýrlar.
Yukarýda açýklandýðý þekilde fotosentez için optimum ýþýðý seçmenin yaný sýra, akvaryumunuzun estetik amaçlarýna en uygun gelecek (kendi göz zevkiniz için) renk sýcaklýðýna sahip aydýnlatmayý da saðlamalýsýnýz. Bu nedenle akvaryumunuzun nasýl görünmesini istediðiniz dýþýnda renk sýcaklýðýyla (Kelvin deðeriyle) pek kafanýzý meþgul etmeyin. Renk sýcaklýðýna bakarak deðerlendirmek gerekirse, mavi spektrumdaki ýþýk balýklarýnýzdaki mavi rengi belirginleþtirecektir. Yeþil spektrumdaki ýþýk akvaryumunuzun daha aydýnlýk olmasýný ve bitkilerinizin yeþilinin daha canlý olmasýný saðlayacaktýr. Kýrmýzý spektrumlu ýþýk ise balýklarýnýzdaki ve bitkilerinizdeki kýrmýzý rengi vurgulayacaktýr.
Lambalarýn tanýmlanmasýnda kullanýlan bir baþka ifade olan Lüx kavramý metrekareye düþen lümen anlamýný taþýr. Hem Kelvin hem de Lüx bitkiler deðil sadece insanlarýn ýþýðý algýlamasýna göre tanýmlayýcý bilgiler olduðundan bitkili akvaryum açýsýndan benzerlik taþýrlar. Her ikisinde de bitkiler için deðil, insan algýlamasý için hassasiyetin daha yüksek olduðu yeþil spektrumdan yayýlan enerji miktarý vurgulanmaktadýr.
Yapay ýþýk kaynaklarý sýklýkla lümen olarak çýkýþ deðerlerine bakýlarak deðerlendirilmektedir. Lümen bir ýþýk kaynaðýnýn bir birim süre içerisinde ne kadar ýþýk enerjisi yaydýðýný ölçer. Lümen kaynak tarafýndan saçýlan tüm enerjiyi ölçmeyip, sadece insan gözünü etkileyebilecek dalgaboylarýndaki enerjiyi ifade etmektedir. Bu nedenle lümen deðeri daha ziyade insan gözünün spektral hassasiyeti ile deðerlendirilebilecek bir taným olarak anlam taþýmaktadýr. Aþaðýdaki grafikte verilmiþ olan spektrum tablosu üzerindeki eðri ile insan gözünün hangi dalga boylarýnda ne kadar etkili olduðunu görmektesiniz. Anlayacaðýnýz üzere insan gözü bitkilerden çok farklý olarak 550nm dalga boyundaki yeþil spektrumda maksimum algýlama hassasiyetine sahiptir.
Ýnsan gözünün algýlama hassasiyeti
Lümen deðerleri lambalarýn ambalajýnda yada üretici sitelerinde sýklýkla verilmektedir, ancak bunu dikkate almak istemeniz durumunda ne anlama geldiðini de bilmeniz gerekmektedir. Herhangi bir A lambasý herhangi bir B lambasýndan daha yüksek lümen deðerine sahip olup, size daha parlak görünebilir, ancak buna karþýlýk Lamba B bitkiler açýsýnda daha faydalý ýþýða sahip olabilir. Bununla ne denilmek istediðini anlamak için ayný watt deðerine sahip bir beyaz lamba ile Grolüx lambayý karþýlaþtýrmanýz yeterli olacaktýr. 40 wattlýk bir beyaz lamba 3050 lümen civarýndayken, 40 wattlýk standart bir Grolüx çok daha aþaðýlarda 1200 lümen deðere sahiptir. Bu büyük farkýn nedeni Grolüx lambalarýn çok düþük seviyelerde yeþil ýþýk yaymasýna karþýlýk beyaz lambalarýn bu konuda çok daha kuvvetli olmasýdýr. Grolüx lambalar genel görüþ olarak en iyi bitki lambalarýdýr belki, ancak yeþil spektrumu çok zayýf olduðundan dolayý sadece Grolüx kullanýlan akvaryumlar daha loþ ve morumsu bir görsel etkiye sahip olacaklardýr. Bu nedenle bir Grolüx lambanýn yanýna bir tane de geniþ spektrumlu lamba eklemek daha güzel bir görsel etki uyandýracaktýr.
Bitkiler açýsýndan Kelvin deðeri ile lümen deðeri ayný þekilde ele alýnmamalýdýr. Kelvin deðeri daha ziyade akvaryumunuzun insan gözüne nasýl görüneceði konusunda fikir verir ve tamamen subjektiftir. Genel olarak 3000K gibi düþük Kelvin deðerlerine sahip lambalar daha kýrmýzý ve 10,000K gibi yüksek Kelvin deðerlerine sahip lambalar daha fazla mavi ýþýða sahip olacaktýr. Yeþil bitkiler yeþil ýþýðý fotosentez için kullanmayacaðýndan (hatýrlayýnýz, cisimler sadece yansýttýklarý yani özümsemedikleri ýþýðýn rengini alýrlar), bitkiler açýsýndan Lümen deðeri bir anlam taþýmamaktadýr. Ayný watt deðerindeyken, daha yüksek bir Lümen deðeri ganellikle daha yüksek yeþil spektrumlu ýþýk anlamýna gelecektir. Kýsacasý Lümen tamamen insan gözünün algýlamasýna yönelik bir deðerlendirmedir. Bitkilerin gerek görünümü gerekse geliþimi açýsýndan bir anlam taþýmamaktadýr.
Kelvin deðeri ise renk sýcaklýðýnýn bir deðerlendirme þeklidir. Renk sýcaklýðý; aydýnlatma, video ve fotoðraf çekimi, yayýncýlýk gibi konularda önem taþýyan görülebilir ýþýða ait bir özelliktir. Deðer ne kadar yüksekse ýþýk o kadar mavidir. Basit bir gösterimle belli Kelvin deðerindeki lambalarýn akvaryumunuza vereceði görünüm þu þekilde olacaktýr:
Ancak Kelvin deðerine bakarak bir lambanýn hangi dalga boylarýnda ýþýk saçtýðýna karar verme hatasýna düþmemek gerekir. Kelvin deðerini spektral grafik üzerindeki tüm sýçramalarýn meydana geldiði dalgaboylarýnýn bir toplamý olarak ele alabilirsiniz. Bu toplam içinde spektral tablo verilmemiþse eðer hangi dalga boylarýnýn daha yüksek olduðuna karar vermek mümkün deðildir. Örneðin 5000K deðerine sahip olan bir lambanýn içinde bizim için önemli olan 450 ve 650 nm civarýnda hiçbir sýçrama yokken tamamý 550nm civarýndaki yeþil ýþýktan kaynaklanýyor olabilir. Ayný renk sýcaklýðýna (K) sahip iki lambanýn saçacaklarý ýþýk dalga boylarý birbirinden tamamen farklý olabilmektedir. Bu nedenle bitkileriniz için faydalý olan ýþýða karar vermekte kullanmanýz gereken deðer aslýnda Kelvin deðeri olmamalýdýr. Ancak bu deðer size daha önce deðindiðimiz gibi akvaryumunuzun genel olarak nasýl bir görünüme sahip olacaðý konusunda fikir verecektir, yani estetik açýdan bir önem taþýr. Örneðin gökyüzü 10,000 K deðerinde bir renk sýcaklýðýna sahiptir ve mavimsi görünür. Yüksek Kelvin deðerine sahip ve içinde mavi ibaresi geçen lambalar (ör: SkyBlue) yayýlan ýþýkta mavi dalga boylarýnýn daha baskýn olduðunu vurgulamaktadýr. Bunun neticesinde de, mavi dalga boylarýnda, yeþil bitkileriniz daha aktif olacaklardýr ki bu da iyi bir þeydir ve mavi balýklarý daha belirginleþtirecektir. Kýrmýzý fotosentetik pigmentler ýþýðý kullanmakta daha güçsüzdürler ve sonuç olarak ta hepimizin gayet iyi bildiði bir temel husus olarak daha güçlü ýþýða ihtiyaç duyarlar. Daha güçsüz kýrmýzý karotenoid pigmentler daha fazla mavi ve biraz da yeþil spektrumlu (yani güçlü ve parlak) ýþýða ihtiyaç duyarlar.
Bazý bitkilerde mevcut aydýnlatma durumuna baðlý olarak fotosentez esnasýnda kullanacaklarý pigmentleri deðiþtirebilme becerisi mevcuttur. Bu olayý sýklýkla ýþýðýn yetersiz olmasý (mavi ve yeþil spektrumun eksikliði) durumunda kýrmýzýdan yeþile dönen bitkilerde görmekteyiz. Ayný þekilde tam tersi bir durum olarak yüksek yoðunlukta ýþýk olduðunda yada ýþýk kaynaðýna doðru uzayarak yakýnlaþýldýðýnda yeþil bitkilerin kýrmýzýya dönebildikleri de gözlemlenmektedir. Bazý bitkilerdeki bu özellikler aslýnda farkýnda olmadan akvaryumcular arasýndaki yaygýn ifadesiyle bakýmý kolay olan bitkileri ifade etmektedir. Örneðin Ludvigia repens, Limnophilia aquatica, Hygrophilia türleri, Vallisneria türleri ve bazý Echinodorus türleri bu tür bitkilerden olup ýþýk anlamýnda pek çok ortamda rahatlýkla geliþim gösteren ancak görünümleri farklý olan bitkilerdir.
Herhangi bir lamba üzerinde belirtilen Kelvin deðeri doðrulamak amacýyla CIE Kromatik Tablosu üzerinden kontrol edildiðinde her zaman doðruyu göstermeyebilmektedir. Ýþte bu yüzden bazý 5000K lambalar daha sarý bir renk verirken diðerleri daha beyaz olabilmektedir. Bu durum özellikle floresan lambalarla metal Halide lambalarý karþýlaþtýrýrken daha belirgin olmaktadýr. Ýþte bu noktada Kelvin deðerleri bir pazarlama taktiði yada söylemi açýsýndan aldatýcý olabilmektedir.
Fotosentez maksadýyla eriþilebilir olan enerji miktar ve türünü belirlemekte kullanýlan standart ölçüm tekniðine “Fotosentetik Aktif Radyasyon” yada kýsaca PAR adý verilir. Bu ölçüm tekniði bir ýþýk kaynaðýndan saçýlan 400 ile 700 nm aralýðýndaki tüm dalga boylarýndaki çýkýþlarý hesaba katmaktadýr. PAR ayný zamanda sadece enerji miktarýný ölçmediði için lümen deðerinden de farklýlýk gösterir. PAR “saniyede geçen foton sayýsý” olarak ifade edilir. PAR ifadesinin enerji birimi yerine foton sayýsýyla ifade edilmesinin nedeni fotosentez reaksiyonunun sadece ve sadece bitki tarafýndan bir fotonun özümsenmesi neticesinde gerçekleþiyor olmasýdýr. Burada fotonarýn hangi dalga boyunda olduðunun önemi yoktur. Yani baþka bir deyiþle, bir bitki tarafýndan belirli sayýda mavi fotonun özümsenmesi neticesinde meydana gelecek olan fotosentez ayný miktardaki kýrmýzý fotonun özümsenmesi neticesinde olacak olan miktarla aynýdýr. Ýþte bu yüzden bir lambanýn bitkiler için uygun olup olmadýðýna karar vermeden önce o lambanýn spektral grafiðini görmek çok öenm taþýmaktadýr. Bitki lambalarý genelde morumsu ve loþ bir görünüm verdiðinden hem bitkiler hem de insan gözü için en iyi görsel efekti yaratabilmek maksadýyla farklý lambalardan oluþan bir karýþým yapýlmasý gerekecektir. PAR ölçümünün yaný sýra ayrýca kýsaca PUR adý verilen “Fotosentetik Uygun Radyasyon” ölçüm tekniði de bulunmaktadýr. Bu teknikte PAR’ýn aksine sadece mavi ve kýrmýzý ýþýk hesaba katýlmaktadýr.
Buraya kadar anlatýlan ýþýk ve lamba deðerlendirme kriterlerine eklenecek bir baþka kýstas ise (ayný zamanda en az bilinen) kýsaca CRI adý verilen Color Rendering Index (Renk Gösterim Endeksi) deðeridir. Piyasada bulunan bazý lambalarýn üzerinde yada web sitelerinde bu deðerler de verilmektedir. Bir lambanýn CRI deðeri oldukça yüksek olmadýðý sürece kesinlikle renkleri doðru bir biçimde veremeyecek ve doðal görünemeyecektir. Dolayýsýyla CRI deðeri düþük ampullerin Kelvin (renk sýcaklýðý) deðerleri de pek anlamlý olmayacaktýr. CRI deðeri 90 yada daha yukarý olan bir lamba için renk sýcaklýðý çok büyük farklýlýk olüþtürmayacaktýr. Renkleri doðru olarak gösterebilen bir ýþýk kaynaðýnýn Kelvin deðeri ne olursa olsun saðladýklarý aydýnlatma aþaðý yukarý ayný görsel etkiyi býrakacaktýr. Çoðu lamba özellikle kýrmýzý ve turuncu renkleri göstermekte çok zayýftýr. Bazý lambalar ise mavi ve kýrmýzý arasýndaki farký dahi veremediðinden fazlasýyla yeþil ýþýk üretmektedir.
CRI deðeri bir baþka ifadeyle 0’dan 100’e kadar olan bir ölçek üzerinde, belirli bir ýþýðýn gerçek (tam spektrum) günýþýðýna ne kadar yakýn olduðunu ifade etmektedir. Hobi içinde pek çok kiþi günýþýðý adý altýndaki ampullerin bitki akvaryumlarý için uygun olduðunu ve bu nedenle kullandýklarýný ifade ederler. Ancak buradaki günýþýðý tamamen bir marka ibaresidir ve burada anlatýlan deðerler ile karþýlaþtýrýlarak düþünülmesi gerekir. Ayný Kelvin deðerine sahip olup, farklý CRI deðerlerine sahip iki lambanýn verdikleri görünüm çok farklý olacaktýr. CRI deðeri 80 olan 5000K’lik bir lambayla 90 olan gene 5000K’lik bir lamba karþýlaþtýrýldýðýnda 80’lik lamba daha parlak ve yeþil aðýrlýklý olurken diðer lamba daha loþ olacak ancak bütün spektrumdan daha doðal renkler verecektir.
Bir lambanýn insan gözüne doðal görünüp, görünmediði de tamamen subjektiftir. Alýþkanlýklarýnýz, çoðunlukla bulunduðunuz ortam burada önemlidir. Sürekli beyaz floresanlar altýnda yaþýyorsanýz muhtemelen sizin gözünüze de doðal görünen bu tür bir ýþýk olacaktýr. Sýklýkla bulutlu/kapalý bir gökyüzü altýnda yaþýyorsanýz böyle bir durumda gözünüz 7000K civarýnda doðal aydýnlatmaya alýþmýþ demektir. Eðer sürekli açýk/bulutsuz bir gökyüzü altýnda yaþýyorsanýz bu durumda sizin için doðal olan aydýnlatma 5000K civarýnda olacaktýr. Bir baþka genel bilgi olarak güneþ yüzeyindeki renk sýcaklýðý 5777 K deðerindedir. Eðer oldukça kuzey bölgelerde yaþýyorsanýz o takdirde 10000K size daha doðal görünecektir. Yukarýdaki örneklere bakýlacak olursa, hangisi olursa olsun gerçek doðal ýþýkta renkler oldukça iyi gösterilmektedir. Ancak bu durum floresanlarda pek karþýlaþtýðýmýz bir þey deðildir. (Özellikle yüksek Kelvin deðerlerinde.) Hem Kelvin deðeri yüksek hem de 90 ve üzeri CRI deðerlerine sahip bir lamba bulmak ise gerçekten zor ve külfetlidir.
Bitkiler, hem mavi hem de kýrmýzý ýþýktan bir miktar içerdikleri için sýradan lambalarýn altýnda da geliþimlerini sürdürebilirler. Ancak buradaki bir baþka sorun bu lambalarda alglerin hoþlandýðý 500 ile 600 nm arasýndaki dalga boylarýnda ýþýklarýn da mevcut olmasýdýr. Yeþil algler ve yeþil bitkiler fotosentez için ayný pigmentleri (Klorofil a/b ve Karotenoid) kullanýrlar. Bu nedenle birine fayda saðlayan ýþýk diðerine de fayda saðlayacaktýr. Farklýlýk gösteren alg ise Mavi-yeþil algdir (Cyanobacteria). Bunlarda ýþýðý daha ziyade 600nm civarýndaki turuncu-kýrmýzý fotonlarý absorbe eden Fikosiyanin pigmenti yer alýr. Maalesef akvaryumlarýmýzda pek çok standart floresanla gelen bu ýþýk ta mevcut olmaktadýr. Dolayýsýyla bir akvaryumun üzerinde ýþýk olduðu sürece þu yada bu türden bir/birkaç alg mevcut olacaktýr. Bu nedenle alg sorununu sadece ýþýkta aramak doðru deðildir ve bu tamamen farklý bir tartýþma konusudur. Bitkili akvaryumlarda kuracaðýmýz yapay ýþýklandýrma ideal olarak spektrumun kýrmýzý bölgelerinde tepe yapmalý yada daha kuvvetli olmalýdýr. Akvaryumun genel görünümü ise bir miktar mavi ve insan gözü için bir miktar da yeþil ýþýkla takviye edilerek güzelleþtirilebilir. Çok kuvvetli mavi ýþýk bitkilerin daha kýsa ve gür olmasýna neden olurken ayný zamanda alg geliþimini de hýzlandýracaktýr. Bu nedenle genel kabul olarak akýlda tutulmasý gereken ýþýklandýrmada dengeyi oluþtururken 2/3 oranýnda kýrmýzý ve 1/3 oranýnda mavi ýþýk saðlamak olacaktýr.
Standart bitki/akvaryum lambasý olarak satýlan ürünler genellikle yeterli enerjiye ve mavi ýþýða sahip olmasýna raðmen, kýrmýzý ýþýkta zayýftýrlar. Günýþýðý adý altýnda satýlan lambalarýn bazýlarýnda ise faydalý kýrmýzý ýþýk bulunabilmektedir. Akvaryumunuza herhangi bir floresan lambayý koyarak sonuç alabilirsiniz, ancak bitkilerinizdeki geliþimi maksimize etmek istiyorsanýz lambalarý birbirleriyle karþýlaþtýrmalý ve eðer mümkünse yukarýda anlatýlan pek çok deðerlendirme kriterine göre daha kolay eriþilebilir olan spektral grafiðini, etkili ömrünü ve güç kayýp oranýný öðrenmeye çalýþmalýsýnýz. Floresan lambalar zamanla güç kaybederler. Ayný zaman biriminde bazý lambalar %10 kayýp verirken diðeri %30 kayýp verebilmektedir. Kayýp ne kadar az olursa lambalarý deðiþtirme sýklýðýnýz da o kadar az olacaktýr. Mevcut lambalarda genellikle 6-12 ay arasýnda deðiþim yapýlmasý gerekmektedir.
Akvaryum kullanýmý için pazarlanan lambalarýn pek çoðu daha pahalýdýr ve bir kýsmý da standart lambalara göre daha iyi sonuç verememektedir. Ayný zamanda bunlarýn üretici firmalar tarafýndan ne kadar doðru bir þekilde satýþa sunulup sunulmadýklarý da farklý bir tartýþma konusudur. Pek çok lambanýn spektral grafiklerine ulaþabilmek mümkündür. Gerek paket üzerinde gerekse internet sitelerinde bu bilgiye ulaþabilirsiniz.
Akvaryum bitkileri ýþýklandýrma koþullarýndaki deðiþimlere çok hýzlý þekilde yanýt verebilmektedirler. Alglere göre biyolojik olarak çok daha geliþmiþ yapýlarý vardýr ve alglere göre çok daha hýzlý þekilde fotosentezlerini ayarlayabilme yetenekleri vardýr. Bunun neticesinde aydýnlatma miktar ve kalitesinde gerçekleþtireceðiniz her türlü olumlu yada olumsuz deðiþikliðe bitkileriniz oldukça hýzlý tepki vereceklerdir.
Piyasadan edineceðiniz lambalar içinde T5 olarak tabir edilen daha ince floresanlar standart T8 floresanlara göre daha uzun ömürlü ve daha parlak ýþýða sahiptirler. Tesisatlarýný kendileri yapacak olan arkadaþlar için bir uyarý olarak bu iki lamba türünün ayný balastlarý kullanmadýðýný belirtmeliyim. Ayný zamanda T5 lambalar T8 lambalara göre biraz daha fazla sýcaklýk yaymaktadýr.
Akvaryumlarda bir baþka aydýnlatma yöntemi olarak led aydýnlatma özellikle Amerika'da oldukça yaygýn olarak kullanýlan ve son zamanlarda bitkili akvaryumlarda da kullanýlmaya baþlanan bir sistemdir. Ancak burada bahsi geçen ledler bildiðimiz 0.5 mm çapýndaki ledler deðildir. Bitkili akvaryumlarda kullanýlmasý gereken ledler HP Led (Hýgh Power - Yüksek güçlü) adýyla bilinirler. Bunlar normal ledlere göre çok daha geniþ bir spektruma sahip olup uygun sayý ve konumlamada kullanýlýrsa olumlu sonuçlar alýnabilir. Bu tür aydýnlatmanýn popülerlik kazanmasýnýn belli baþlý birkaç nedeni var. Örneðin, çok düþük elektrik tüketimiyle çok yüksek bölgesel aydýnlatma saðlayabilmeleri, 20.000-60.000 saat arasý aydýnlatma ömürlerinin olmasý, farklý renkli varyasyonlar yaratýlarak istenilen görsel efektin yaratýlabilmesi, bir sürü floresaný sýðdýrabilecek kapakla ve tabi onun aðýrlýðýyla uðraþmak yerine daha pratik bir þekilde uygulanabilmesi gibi... Ancak Türkiye'de malesef bu tür ürünlerde biraz eksiklikler var. Örneðin aþaðýda verdiði linke bakarsanýz nasýl bir led kastettiðimi görebilirsiniz:
http://www.luxeonstar.com/luxeon-rebel-stars-c-29.phpYukarýda vermeye çalýþtýðým açýklamalarýn tamamýný akvaryumlarýnýzda kullanacaðýnýz her türlü lambayý deðerlendirmekte kullanabilirsiniz. Ýster floresan, ister metal halide ister kompakt lambalar olsun tümü için ayný kriterleri kullanarak karar vermeye çalýþmalýsýnýz. Bu açýklamalar neticesinde sizlere hangi özelliklere sahip lambalarý kullanmanýz gerektiðini anlatmay çalýþtým. Ancak benden herhangi bir lambayý tavsiye etmemi istemeniz fazlasýyla reklam içerikli olacaðýndan böyle bir þeyi burada yazmam doðru olmayacaktýr.
Umarým yazdýklarým sizler için faydalý olmuþtur ve tümünü okuma sabrýný gösterdiðiniz için de ayrýca teþekkür ederim.
YILDIRIM ÖZDEMÝR
